ضدعفونی کننده ها
ضدعفونی کننده ها و گندزاداها موادی هستند، که برای محافظت بدن، پوست، زخم ها و بافت های مخاطی استفاده می شود. ضدعفونی کننده ها برای کشتن یا حذف موجودات ریز و یا ویروس های روی بافت های زنده، مانند پوست سالم یا آسیب دیده و غشاهای مخاطی، استفاده می شوند. گندزداها برای کشتن یا حذف موجودات ریز و یا ویروس ها روی اشیای بی جان و سطوح (سرویس های پزشکی، دستگاه ها، تجهیزات، دیوارها، کف ها و مانند آنها)، استفاده می شوند. برخی فرآورده ها هم به عنوان ضدعفونی کننده و هم به عنوان گندزدا استفاده می شوند.
خواص فیزیکی و شیمیایی
تمام محلول های آبی ضدعفونی کننده با آب تمیز که جوشیده و سپس خنک شده است تهیه می شود. محلول ها درست قبل از مصرف تهیه می شود. در هر زمان، مقدار کم و مورد نیاز تهیه می شود تا تاریخ انقضای آن نگذرد. قبل از پر کردن بطری، ابتدا بطری ها با آب داغ شسته شده و خشک می شود. هرگز از چوب پنبه استفاده نشود، زیرا باعث آلودگی محلول ضدعفونی کننده، مانند کلروهگزیدین می شود. در برچسب روی بطری، نام محصول، غلظت اجزای تشکیل دهنده و تاریخ تولید قید شود.
انواع ضدعفونی کننده
اتانول و ایزوپروپانول: با توجه به خاصیت سریع عمل کردن (کمتر از ۳۰ ثانیه)، الکل ضدعفونی کننده مفیدی است و روی پوست سالم، قبل از خون گیری یا تزریقات از الکل استفاده می شود. همچنین، درپوش لاتکس ویال های تزریقی، ابتدا با الکل ضدعفونی می شود. الکل از بتادین سریعتر عمل می کند، ولی ماندگاری آن کوتاهتر است. الکل ۶۰ الی ۷۰% نسبت به الکل ۹۰ الی ۹۵% مؤثرتر است.
محصولات رایج: این محصولات، تمیزکنندگی، گندزدایی و خواص ضدعفونی کننده را برآورده می کند. فرآورده های (۱) صابون های معمولی، (۲) شوینده ها، که برخی از آنها علاوه بر خاصیت شویندگی برای ضدعفونی کننده کردن دستگاه ها نیز استفاده می شود و برخی دیگر، علاوه بر شویندگی برای کف ساختمان و سطوح ضدعفونی کننده نیز به کار می روند. (۳) گندزداها، ترکیبات آزاد کننده گاز کلر، از این نوع هستند. (۴) ضدعفونی کننده، محلول ۱۰% یُد یا بتادین و کلروهگزیدین از این نوع هستند.
محصولات مکمل: سایر فرآورده ها براساس فعالیت های مورد نیاز، منبع تأمین، امکان دسترسی به آن و موارد دیگر استفاده می شود.
محلولهای الکلی مخصوص دست: محلول های مالشی به دست با پایه الکلی (ABH) برای ضدعفونی استاندارد دست ها استفاده می شوند. برخی از این محلول ها برای ضدعفونی کردن دست ها در عمل جراحی استفاده می شود. اثر باکتری کشی الکل، با یکبار استفاده و ماندگاری ۳۰ ثانیه یا دوبار متوالی و هر بار با زمان ۳۰ ثانیه، فراهم می شود. حجم لازم برای مالش کامل دست ها، حدود ۳ الی ۵ میلی لیتر است. همه الکل ها و محصولات پایه الکلی قابل اشتعال هستند. بنابراین، برای ذخیره کردن و هنگام استفاده باید از نزذیکی یا تماس به منبع حرارتی (شعله یا برق) اجتناب شود.
محلول یدوفر یا بتادین: محلول ۴ الی ۷/۵% یدوفر یا بتادین برای ضدعفونی کردن پوست سالم، زخم های آلوده و مح لهای مورد جراحی و همچنین، برای ضدعفونی کردن دست های جراحان استفاده می شود.
محلول ۲% گلوتارآلدئید: گلوتارآلدئید برای گندزدایی موارد حساس به گرما، که نمی توان آنها را با گرما یا اتوکلاو استیریل کرد، استفاده می شود.
ساولون: این ماده برای ضدعفونی کردن سریع ابزارهای پزشکی دست های کادر درمانی و به ویژه جراحان و برای پاکسازی زخم‌ها استفاده می شود. محلول ۱% آن برای ضدعفونی زخم‌ها و شستشوی پوست دست و بدن بسیار مناسب است. ساولن توسط صابون شسته و بی‌اثر می‌شود.
محصولات کمتر رایج: (۱) هیدروژن پراکسید ۳% یا ۱۰ حجمی، عامل ضدعفونی کنندگی دارد، اما برای تمیز کردن زخم های آلوده مفید است. به علاوه محلول های غلیظ آن برای جابه جایی و حمل و نقل خطرناک است.
(۲) ترکیبات جیوه مانند فنیل مرکوریک بورات، مربورمین (مرکوکروم)، مرکوربوتول (مرکوری) و تیمروسال (مرتیولات)، کمتر استفاده می شوند، زیرا اثرات سمی داشته و محیط زیست را آلوده می کنند.
(۳) هگزاکلروفن برای سیستم عصب مرکزی سمی است و کمتر استفاده می شود.
(۴) ائوزین گاهی به عنوان ضدعفونی کننده استفاده می شود.
کاربردها
مواد ضدعفونیکننده از عفونت، سرایت باکتری ها و ویروس ها به دیگران، نابود کردن موجودات ریز و گندیدگی، جلوگیری می کنند. مصرف ضدعفونی‌کننده‌ها و گندزداها، برای تأمین سلامتی بسیار ضروری بوده و از عوامل مهم پیشگیری از بیماری‌ها به ویژه، بیماری‌های مسری است. تفاوت اصلی میان ضدعفونیکننده ها و آنتی‌بیوتیکها نحوه مصرف آنها است. مواد ضدعفونیکننده فقط برای استعمال خارجی مصرف می شوند، درحالیکه انتی بیوتیکها به صورت خوراکی یا تزریقی مصرف شده و وارد خون شده و عوارض کمی برای بدن دارند. همچنین، از مواد ضدعفونیکننده برای تولید مواد گندزدا نیز استفاده شده و به طور صنعتی استفاده می شوند.
روش تولید
تولید هریک از مواد موجود در فرآورده های ضدعفونیکننده و گندزدا، در صنایع شیمیایی، با روش های پتروشیمیایی، تخمیری و یا روش های ویژه دیگری تولید می شوند. ولی، تولید محصولات مورد نیاز بازار، از طریق مخلوط کردن ماده مؤثره در حلال مناسب، معمولاً آب، با روش فرمولاسیون کردن تولید می شوند. بنابراین، امکان آلودگی محلول های ضدعفونی کننده با رسوبات تشکیل شده و جرم بافت های کشته شده موجود در آنها وجود دارد. برای جلوگیری از آلودگی، ملاحظاتی باید انجام شود: (۱) همه محلول های ضدعفونی کننده محلول در آب، با آب نوشیدنی موجود در شبکه آبرسانی تهیه شده و با آن رقیق شود. (۲) آبی که قبلاً صاف شده و جوشیده است، استفاده شود. (۳) محلول های ضدعفونی کننده پایه آب، حداقل برای مصرف یک هفته تهیه شوند. لذا، همیشه حجم های کمی درست شود تا از دورریزی و استفاده از محلول های تارخ گذشته اجتناب شود. (۴) هرگز محلول تازه تهیه شده به محلول های باقیمانده قبلی اضافه نشود، بطری های قبلی شسته شده، خشک شود و سپس با محلول جدید پُر شود. (۵) از چوب پنبه برای درب بطری ها استفاده نشود. (۶) نام و غلظت اجزای تشکیل دهنده محلول در برچسب بطری قید شود.
نگهداری و انبارداری
اکثر محصولات ضدعفونیکننده باید به دور از نور مستقیم و منابع گرمایی قرار گیرند. لذا، معمولاً در ظرف‌های کدر نگهداری می شوند. از چوب پنبه برای درب ظروف نگهداری محصولات ضدعفونیکننده نباید استفاده شود، زیرا باعث آلودگی محلول ضدعفونی کننده، مانند کلروهگزیدین، ساولون و بسیاری دیگر، می شود.
نکات ایمنی
مواد ضدعفونی کننده و گندزدا، فقط برای استعمال خارجی است و از ورود آنها به دهان، چشم، گوش و دستگاه تنفسی باید جلوگیری شود. برای مثال، از تماس ساولن با چشم و گوش باید جلوگیری کرد، زیرا ورود آن در گوش باعث بیماری کری می‌شود. از استعمال مواد ضدعفونیکننده با هم باید جلوگیری شود، زیرا امکان تداخل و تولید مواد خطرناک وجود دارد و ممکن است اثر یکدیگر را نیر خنثی کنند.
غلظت ماده ضدعفونیکننده باید متناسب و تنظیم شده باشد، زیرا غلظت کم آن می تواند منجر به مقاوم شدن میکروب ها به ماده ضدعفونیکننده شده و حتی باعث رشد بیشتر آنها شود. از طرف دیگر، غلظت زیاد ماده ضدعفونیکننده باعث آسیب رساندن به بافت‌های بدن خواهد شد.